Lekcja 14 – Praca domowa  z dnia 15 stycznia 2021

1. Wydrukuj dołączoną Lekcję 15, będziemy z niej korzystali w tej pracy domowej i w najbliższych dwóch lekcjach.
2. Zapoznaj się z notą biograficzną na str.1-2, następnie przejdź na str.4 i zapozna się z treścią „Fraszki”. Jest tam fraszka „Raki”, którą wspominałem na ostatniej lekcji. Przeczytaj uważnie ze zrozumieniem tę fraszkę, postaraj poznać jej treść.
3. Przepisz tę fraszkę do zeszytu, przepisując wyrazy od prawej strony wersu (linii) do lewej, zwróć uwagę,  że wyrazy z przeczeniem nie traktujemy jako całość (w pierwszej linijce nie sobie przepisujemy jako nie sobie, bo przeczenie jest częścią tego wyrazu). Zwróć uwagę jak zmieniło się znaczenie wiersza.
4. Odpowiedz pisemnie w zeszycie na pytania kontrolne do lekcji 15.
5. Odpowiedz pisemnie na pytania z podręcznika na str.125 ćw.1.
6. Prześlij odpowiedzi na pytania 4 i 5 na adres: klasa10a@gmail.com
7. Uwaga! Zachęcam do robienia Ćwiczeń z pisowni wyrazów ó i u, które są już dostępne na Moodle, quiz za 2 tygodnie.

Lekcja 15: 

JAN KOCHANOWSKI – największy poeta polskiego Renesansu

Czego mamy się  nauczyć:

1. Zapoznać się z biografią poety,
2. Poznać wybrane przykłady twórczości poety:

2. pieśni
3. treny
4. fraszki
5. Znać na pamięć jeden z przykładów jego twórczości.

Nota biograficzna

Jan Kochanowski (1530 – 1584) urodził się w Sycynie w Radomskiem. Otrzymał klasyczne wykształcenie z łaciny i sztuk wyzwolonych. Mając 14 lat rozpoczął studia w Akademii Krakowskiej, następne 15 lat spędził na studiach i podróżowaniu. Był słuchaczem uniwersytetów w Królewcu mieszkając na dworze księcia Albrechta i zyskując jego przyjaźń. Studiował w Padwie filologię klasyczną, gdzie zdobył doskonałą znajomość łaciny i greki co pozwoliło mu czytać dzieła starożytnych w orginale. W 1559 r. powrócił do kraju. Tutaj poświęcił się służbie dworskiej na dworze króla Zygmunta Augusta w której wytrwał ok. dziesięciu lat. Kochanowski uhonorowany tytułem sekretarza królewskiego, wzbogacony nadaniami, porzucił dwór w końcu 1569 lub na początku 1570 r. i osiadł na stałe w Czarnolesie; w pięć lat później ożenił się z Dorotą Podlodowską. W 1578 lub 1579 r. poeta przeżył śmierć młodszej córki, Urszuli, a między 1580 a 1583 – starszej, Hanny.

Po wybraniu na króla Polski Stefana Batorego Kochanowski zbliżył się ponownie do dworu, do kanclerza Jana Zamojskiego i do samego króla, który miał rzadki, cenny dar wyszukiwania i pozyskiwania ludzi mądrych i utalentowanych. Wielu z nich było też osobiście zaprzyjaźnionych z poetą, jak np. Andrzej Patrycy Nidecki – wybitny filolog, wydawca pism Cycerona, Stanisław Fogelweder – humanista (zob. Psałterz.. .), Piotr Roizjusz (Hiszpan – Ruiz de Moroz) – profesor prawa na Akademii Krakowskiej (sławny z fraszki O doktorze Hiszpanie), Łukasz Gónicki – autor Dworzanina polskiego. 

Zmarł nagle w Lublinie 22 sierpnia 1584. Pochowany został w Zwoleniu, w pobliżu którego leży Czarnolas.

Jan Kochanowski powszechnie uznany za najwybitniejszego poetę Polski i Słowiańszczyzny aż do czasów Mickiewicza i Słowackiego. Kochanowski wyznaczył rytm całego dalszego rozwoju poezji polskiej, cieszył się wielką sławą u swych współczesnych, którzy nazywali go “kochaniem wieku”. 

W twórczości Kochanowskiego język polski uzyskał pełną dojrzałość i uważny jest za klasyka polskiego wiersza sylabistycznego.

Współcześni mu znani poeci europejscy to(sprawdź odnośniki na końcu lekcji):  

*francuski Pierre de Ronsard, *włoski Torquato Tasso, *angielski Edmund Spenser czy *Philip Sidney.

Najwyższe szczyty sztuki poetyckiej osiągnął w „Trenach” – cyklu dziewiętnastu wierszy, dziejów osobistego bólu poety napisanych po śmierci jego córeczki. Są one wyjątkowe w  literaturze światowej. Kochanowski świadomie przełamał długowieczną tradycję threnos (lament) sięgającą starożytności, co niejednokrotnie zarzucali mu współcześni zgorszeni pogwałceniem kanonów poezji klasycznej. „Treny” opiewają rozpacz ojca po stracie dziecka. Tak powstało arcydzieło gdzie konwencja została równocześnie przełamana i zachowana.

Najbardziej znany jest tren VIII gdzie poeta wyraża swój ból po śmierci swej córeczki:

TREN VIII

Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
     Moja droga Orszulo, tym zniknienim swoim.
Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:
     Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.
Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała,
     Wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała.
Nie dopuściłaś nigdy matce sie frasować
     Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psować,
To tego, to owego wdzięcznie obłapiając
     I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając.
Teraz wszytko umilkło, szczere pustki w domu,
     Nie masz zabawki, nie masz rośmiać sie nikomu.
Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje,
     A serce swej pociechy darmo upatruje. 

Objaśnienia: 

(*uwaga! Numery odnoszą się do wersów)

     1. pustki – miejsce nie zamieszkane, opuszczone, puste.
     2. zniknienim – zniknieniem, zniknięciem.
     4. duszą – dusza * – w znaczeniu: “żywe stworzenie”; dawniej duszami nazywano ludzi, np. szlachcic posiadał wieś z określoną ilością dusz, czyli chłopów; jedną (…) duszą (…) ubyło – z jedną duszą ubyło. Jerzy Axer przekonująco dowodził, że jest to niejako odpowiedź na cytat z listu, który otrzymał Cicero od swojego przyjaciela Serwiusza Sulpicjusza. Przyjaciel pytał Cycerona cierpiącego po śmierci córki Tulii: “in unius (Jedną) mulierculae animula (maluczką duszą) [si] iactura facta est (ubyło), tanto opere [commoveris] (tak wiele)?”. Postać i dzieło Cycerona są ważne również w Trenie XVI i XIX.
     6. wszytki kąciki – wszystkie zakamarki, całą przestrzeń domu; pobiegała – przebiegała.
     7. Nie dopuściłaś (…) matce sie frasować – nie dopuściłaś, nie pozwoliłaś, by matka się frasowała, martwiła.
     8. głowy psować – martwić się, dręczyć się myślami (psować – psuć).
     9. wdzięcznie * –  obłapiając – obłapiać – obejmować.
     11. szczere – szczery – prawdziwy.
     12. zabawka * – miłe zajęcie, zajęcie przynoszące radość (por. zabawić się).
     13. z każdego kąta – zewsząd; ujmuje – chwyta.
     14. swej pociechy – należnej mu pociechy (pociecha to również określenie dziecka  

15. darmo – na darmo, daremnie, na próżno; upatruje – wygląda, oczekuje zobaczenia, wypatruje. 

Pieśni

Innym przykładem twórczości poety są pieśni. Pieśni Kochanowskiego są różnorodne: religijne, polityczne, filozoficzne, erotyczne. Prezentują świat poety jako równowagę pomiędzy spokojnym wiejskim życiem (element bukoliczny) a troską o sprawy publiczne. Najsłynniejszą pieśnią jest „Czego chcesz od nas Panie..”. 

Pieśń

Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?
     Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?
Kościół Cię nie ogarnie, wszędy pełno Ciebie:
     I w otchłaniach, i w morzu, na ziemi, na niebie.
Złota też, wiem, nie pragniesz, bo to wszytko Twoje,
     Cokolwiek na tym świecie człowiek mieni swoje.
Wdzięcznym Cię tedy sercem. Panie, wyznawamy,
     Bo nad to przystojniejszej ofiary nie mamy.
Tyś Pan wszytkiego świata. Tyś niebo zbudował
     I złotymi gwiazdami ślicznieś uhaftował.
Tyś fundament założył nieobeszłej ziemi
     I przykryłeś jej nagość zioły rozlicznemi.
Za Twoim rozkazaniem w brzegach morze stoi
     A zamierzonych granic przeskoczyć się boi.
Rzeki wód nieprzebranych wielką hojność mają,
     Biały dzień a noc ciemna swoje czasy znają,
Tobie k’woli rozliczne kwiatki Wiosna rodzi,
     Tobie k’woli w kłosianym wieńcu Lato chodzi,
Wino Jesień i jabłka rozmaite dawa,
     Potym do gotowego gnuśna Zima wstawa.
Z Twej łaski nocna rosa na mdłe zioła padnie,
     A zagorzałe zboża deszcz ożywia snadnie.
Z Twoich rąk wszelkie źwierzę patrza swej żywności,
     A Ty każdego żywisz z Twej szczodrobliwości.
Bądź na wieki pochwalon, nieśmiertelny Panie!
     Twoja łaska, Twa dobroć nigdy nie ustanie.
Chowaj nas, póki raczysz, na tej niskiej ziemi,
     Jedno zawżdy niech będziem pod skrzydłami Twemi.

Fraszki

Fraszki są formą literacką która upowszechnił w literaturze polskiej Jan Kochanowski. Odznaczają się zwięzłością formy i treści.

Nazwę “fraszka” (z włoskiego “frasca” – gałązka a w przenośni błahostka, drobiazg, krótki okolicznościowy wierszyk) Proponowany przez Reja termin “figliki” jakoś się nie przyjął. Stosowana już w starożytności nazwa “epigramat” ma znaczenie nieco szersze. Kochanowski napisał ponad 300 fraszek. Najdłuższa (O Łazarzowych księgach) ma 36 wierszy, najkrótsze liczą 2 wiersze. Fraszka „Do Baltazara” składa się zaledwie z 10 słów!

Większość fraszek posiada adresata: konkretną, wymienioną z nazwiska bądź imienia osobę, postać fikcyjną lub alegoryczną (np. fraszka „Do miłości”). W rzeczywistości pisane przez wiele lat fraszki tworzą liryczny pamiętnik poety. Są również wyrazem jego postawy życiowej.

„Raki” to jedna z najbardziej kunsztownych, można powiedzieć popisowych, fraszek Kochanowskiego. Utwór ten został napisany według wzorca versus cancrini, który charakteryzuje się tym, że każdy z wersów można czytać również na wspak. 

Fraszka tak odczytana daje sens wręcz przeciwny, zawiera bowiem naganę kobiet. Żart poetycki polega na tym, że w środku wiersza stoi „nie”, które zaprzecza albo drugą, albo pierwszą jego połowę, oraz na podwójnych rymach, końcowych i początkowych. Wiersz czytany na wspak brzmi: Ma rada, sobie nie paniom folgujmy, / Przysada w nich jest nie wiernie miłujmy… 

Folgujmy paniom, nie sobie – ma rada,
Miłujmy wiernie, nie jest w nich przysada,
Godności trzeba, nie zanic tu cnota,
Miłości pragną, nie pragną tu złota,
Miłują z serca, nie patrzają zdrady,
Pilnują prawdy, nie kłamają rady,
Wiarę uprzejmą, nie dar, sobie ważą,
W miarę, nie nazbyt ciągnąć rzemień* każą.
Wiecznie wam służę, nie służę na chwilę,
Bezpiecznie wierzcie, nie rad ja omylę.

*ciągnąć rzemień — zwrot utarty: wydawać pieniądze ze skórzanego, rzemiennego woreczka. 

 

„Na lipę”
Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie!
Nie dójdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie,
Choć się nawysszej wzbije, a proste promienie
Ściągną pod swoje drzewa rozstrzelane cienie.
Tu zawżdy chłodne wiatry z pola zawiewają,
Tu słowicy, tu szpacy wdzięcznie narzekają.
Z mego wonnego kwiatu pracowite pszczoły
Biorą miód, który potym szlachci pańskie stoły.
A ja swym cichym szeptem sprawić umiem snadnie,
Że człowiekowi łacno słodki sen przypadnie.
Jabłek wprawdzie nie rodzę, lecz mię pan tak kładzie
Jako szczep napłodniejszy w hesperyskim sadzie.

Pytania kontrolne

1. W którym wieku żył Jan Kochanowski?
2. Dlaczego myślisz nazywano poetę “kochaniem wieku “?
3. Jakie otrzymał wykształcenie i gdzie się kształcił?
4. Jakiej służbie poświęcił się poeta po powrocie do kraju?
5. Gdzie w końcu osiadł?
6. Jaką tragedię przeżył poeta?
7. Jaki typ poety reprezentuje Kochanowski?
8. Wymień rodzaje utworów pisanych przez poetę.
9. Jaką nazwę noszą utwory poświęcone zmarłym osobom?
10. Gdzie jest pochowany Jan Kochanowski.
11. Co w biografii Kochanowskiego jest typowe dla kultury renesansu?
12. Napisz fraszkę „Rak” w odwrotnym kierunku.

*   Pierre de Ronsard (1524–1585) – to poeta francuski, główny przedstawiciel renesansowej poezji francuskiej, przywódca Plejady.

W swojej twórczości, doskonałej formalnie, nasyconej erudycyjnymi aluzjami wprowadził do poezji francuskiej formy antyczne (ody, elegie czy epopeje) oraz włoskie sonety miłosne inspirowane przez Petrarkę.

* Torquato Tasso (1544 – 1595) – poeta włoskiego renesansu, najlepiej znanym ze swojego poematu heroicznego „Jerozolima wyzwolona” w którym opisuje walki między chrześcijanami a muzułmanami pod koniec pierwszej krucjaty, podczas oblężenia Jerozolimy.

* Edmund Spenser (1552–1599) – angielski poeta i humanista. Jeden z najwybitniejszych reprezentantów angielskiego renesansu i epoki elżbietańskiej.

* Sir Philip Sidney (1554–1586) – jeden z najsłynniejszych przedstawicieli epoki elżbietańskiej; poeta, dworzanin, żołnierz.